1. Piśmiennictwo z zakresu nauk teologicznych

Na ogólny kształt teologii składały się jej poszczególne dziedziny. Otwierały je nauki biblijne. W okresie międzywojennym działalność naukową w tym zakresie prowadził ks. Feliks Gryglewicz (ur. 1909 r.). Pochodził on z okolic Włocławka. Po ukończeniu gimnazjum klasycznego w Brodnicy wstąpił w 1927 r. do Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie. Odbył studia filozoficzno – teologiczne w Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie otrzymał tytuł magistra z biblistyki. W 1932 r. przyjął świecenia kapłańskie. Następnie został skierowany na studia specjalistyczne do Rzymu. Musiał je jednak przerwać ze względów zdrowotnych. Pełniąc różne funkcje w diecezji (wikariusz i prefekt) nie porzucił zainteresowań Pismem św.. Do 1939 r. wydał drukiem z tej dziedziny 2 pozycje książkowe i napisał 2 recenzje. Problematyka tych prac świadczyła, iż nieustannie pracował on nad doskonaleniem swojego warsztatu naukowego. Warto przy tym zwrócić uwagę na jego pierwszą książkę, która dotyczyła zagadnień bibliograficznych.

W nurcie teologii dogmatycznej swoje prace doktorskie napisali: ks. Bogumił Kasprzak (ur. 1895 r.) i ks. Władysław Soboń (ur. 1911 r.). Pierwszy z nich rodem wywodził się z Częstochowy. Po odbyciu nauki w szkole powszechnej i miejscowym progimnazjum rządowym udał się w 1913 r. do Seminarium Duchownego we Włocławku. Po sześciu latach otrzymał tam święcenia kapłańskie z rąk bpa Stanisława Zdzitowieckiego. Pracował następnie w kilku parafiach, aż w 1924 r. został skierowany jako prefekt do szkół średnich w Radomsku. Swoją podejściem pedagogicznym i kulturą osobistą zjednał sobie wiele sympatii wśród młodzieży, nauczycieli i miejscowych parafian. Cieszył się tam wielkim autorytetem. Dość wspomnieć, iż spod jego ręki wówczas wyszli znani późniejsi kapłani częstochowscy: Wacław Bogucki, Wawrzyniec Domagała, Józef Janson, Franciszek Kmieć, Andrzej Knaś, Aleksander Konopka, Czesław Muszkiet i Edward Stasiewicz. Na skutek nieporozumień z władzami gimnazjów radomszczańskich wyjechał na studia specjalistyczne do Rzymu. Owocem tamtejszych studiów była jego rozprawa doktorska pt. „Reincarnatio in luce doctrinae catholicae et principiorum s. Thomae”.  Ks. Soboń z kolei pochodził z Zagłębia Dąbrowskiego. Nauki początkowe pobierał w domu rodzinnym. Następnie uczęszczał do gimnazjów w Maczkach i Olkuszu. W 1930 r. wstąpił do Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie. Po dwóch latach nauki został skierowany na studia do Rzymu (Uniwersytet Gregoriański), które zakończył w 1938 r. zdobyciem tytułu doktora teologii na podstawie pracy pt. „Doctrina S. Basilii Magni de consubstantialitate Filii”. Rozprawa ta jednak nie ukazała się drukiem.

Nieco więcej księży publikowało zagadnienia związane z prawem kanonicznym. Na pierwszy plan wysunęły się tutaj ogłoszone drukiem dwie prace doktorskie. Autorami ich byli ks. Stanisław Czajka (ur. 1897 r.) i ks. Piotr Kurczyński (ur. 1908 r.). Obydwaj zostali skierowani przez bpa Kubinę na studia specjalistyczne do Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Pierwszy z nich w 1933 r. ogłosił drukiem rozprawę pt. „Przedawnienie w prawie karnym kanonicznym”. Ponadto do wybuchu drugiej wojny światowej opublikował jeszcze jedną książkę (2 tomy) z dziedziny prawa kanonicznego i napisał kilka artykułów programowych Związku Młodzieży Polskiej. Drugi zaś wydał swoją pracę doktorską w 1938 r., i nosiła ona tytuł: „De natura et observantia poenarum latae sententiae”. Napisał też jeden artykuł o relacjach Państwo – Kościół w świetle uchwał konkordatowych i synodalnych. Poza wspomnianymi autorami problematykę prawną w swoich publikacjach podejmowali kapłani: Józef Krzyżanowski i Wojciech Mondry.

Bogaty dorobek duchowieństwa stanowiło piśmiennictwo z zakresu teologii pastoralnej. Prym wiódł w tej dyscyplinie pierwszy biskup diecezji częstochowskiej T. Kubina (ur. 1880 r.). W latach 1926 – 1939 opublikował 27 listów pasterskich, 51 zarządzeń (dekrety, postanowienia) i 47 orędzi, kazań, odezw i przemówień. Wkład swój w tę dyscyplinę miał również pierwszy biskup pomocniczy Antoni Zimniak, który do wybuchu drugiej wojny światowej ogłosił 7 dekretów. Oprócz urzędowych pism pasterskich biskupi ci publikowali także inne materiały o tematyce pasterskiej. Wiele artykułów autorstwa bpa Kubiny zestawił i przygotował do druku ks. Wojciech Koźlicki. Dzięki temu powstało wydawnictwo zwarte pt. „W podniosłych chwilach i doniosłych sprawach”. Wydaje się też godnym podkreślenia, iż niektórzy księża na łamach „Wiadomości Diecezjalnych” zamieszczali krótkie recenzje publikacji o charakterze duszpasterskim. Wśród nich byli: ks. Franciszek Gryglewicz, ks. Antoni Grochowski, ks. Bogumił Kasprzak i ks. Wojciech Koźlicki. Bogaty dorobek piśmienniczy w tej tematyce posiadał ks. Marian Nassalski. Większość jego prac powstała przed 1925 r. Niemniej jako kapłan diecezji częstochowskiej wydał książkę pt. „Jubileusz Wielki. Książeczka dla wiernych do korzystania z odpustu Jubileuszu Wielkiego w roku 1926 – tym”. Szeroką gamę publikacji o tematyce duszpasterskiej zamieszczali duchowni na łamach „Wiadomości Diecezjalnych”, „Niedzieli” i „Kalendarza Jasnogórskiego”. Problematyką tą zajmowali się m.in.: Teofil Banach, Stanisław Bartyzel, Stanisław Bilski, Leon Brykalski, Stanisław Czajka, Jan Domarańczyk, Stanisław Gałązka, Antoni Godziszewski, Antoni Grochowski, Franciszek Gryglewicz, Alojzy Jatowtt, Wojciech Koźlicki, Stanisław Kuraś, Franciszek Łojek, Antoni Marchewka,  Antoni Mietliński, Wojciech Mondry, Stefan Niedźwiedzki, Zygmunt Sędzimir, Wacław Stępień, Władysław Tomalka, Stanisław Ufniarski i Bolesław Wróblewski. Ponadto zagadnienia związane z organizowaniem pracy duszpasterskiej, zarówno w diecezji, jak i w parafii, drukowano w specjalnych wydawnictwach zwartych oraz pismach programowych i parafialnych. Swą aktywność w tym względzie ujawniali księża: Jan Domarańczyk, Klemens Gawlikowski, Józef Patrzyk; Tadeusz Peche, Włodzimierz Rosso, Józef Sobczyński; Wincenty Zamojski i Stanisław Zimorowicz. O duszpasterstwie wśród wychodźców artykuły zamieszczali: ks. Jan Szyca i ks. Hipolit Zieliński.

Działalności duszpasterskiej dotyczyły osiągnięcia kolejnych dyscyplin teologicznych: liturgiki, homiletyki i katechetyki. Także w nurcie tych nauk mieściło się piśmiennictwo niektórych księży diecezji częstochowskiej. W kręgach liturgistów polskich był znany ks. Karol Makowski (ur. 1884 r.). Ukończył on Seminarium Duchowne we Włocławku. Świecenia kapłańskie otrzymał w 1906 r. z rąk bpa S. Zdzitowieckiego. Był kolejno: kapelanem biskupim, studentem w Paryżu, wikariuszem, prefektem i studentem w Rzymie. Ostatnie studia ukończył w 1922 r. uzyskując doktorat z liturgiki. Po powrocie do Polski został prefektem w Częstochowie. Następnie na mocy inkardynacji przeszedł do diecezji częstochowskiej. W 1926 r. bp. Kubina mianował go pierwszym rektorem Seminarium Duchownego Diecezji Częstochowskiej. Jego aktywność na polu liturgicznym wyrażała się m.in. w pełnieniu przez wiele lat funkcji przewodniczącego sekcji liturgicznej Związku Zakładów Teologicznych w Polsce, redagowaniu diecezjalnych kalendarzy liturgicznych, napisaniu pracy pt. „Lewici w służbie Pana”, aż w końcu objęciem w 1936 r. stanowiska prezesa Związku Zakładów Teologicznych w Polsce. Ostatnią funkcję nie pełnił zbyt długo, bowiem jeszcze tego samego roku zmarł. Obok niego zainteresowania liturgiczne objawiali inni duchowni. Wśród nich wyróżniali się: ks. Jan Domarańczyk i ks. Alojzy Jatowtt (redaktorzy kalendarzy liturgicznych) oraz ks. Mieczysław Rogójski i ks. Władysław Smolarkiewicz (autorzy modlitewników). Wiele artykułów z zakresu liturgiki napisali księża: Edward Banaszkiewicz, Antoni Marchewka, Wojciech Mondry i Bolesław Stradowski.

Dla duchowieństwa niedościgłym wzorem w piśmiennictwie homiletycznym, nie tylko w skali diecezjalnej, ale i ogólnopolskiej, był ks. Marian Nassalski (ur. 1860 r.). Pochodził on z ziemi wieluńskiej. Nauki na poziomie szkoły powszechnej i gimnazjalnej odbył w Piotrkowie. Następnie w 1880 r. wstąpił do Seminarium Duchownego we Włocławku. Jako kleryk został skierowany na studia do Akademii Duchownej w Petersburgu. Święcenia kapłańskie przyjął w 1885 r. Dwa lata później zdobył w Akademii tytuł magistra teologii. Po powrocie do diecezji został mianowany wykładowcą seminaryjnym. Oprócz tego pracował w duszpasterstwie parafialnym. Oskarżony o wrogą działalność przeciw władzom carskim, był więziony, a następnie zesłany w głąb Rosji (Jarosław). W 1896 r., objęty amnestią, powrócił do Włocławka. Podjął tam działalność duszpasterską. Poza tym redagował i wydawał w tym czasie dwa czasopisma: „Homiletyka” (1898 – 1914) i „Przewodnik Społeczny” (1908 – 1910). Wiele przy tym publikował. Jego książki i artykuły dotyczyły m.in. teorii kaznodziejstwa. Wydawał też zbiory kazań. Według ks. Kazimierza Rulki do 1914 r. ogłosił drukiem co najmniej 200 prac. Po inkardynacji do diecezji częstochowskiej jego aktywność niemal całkowicie zdominowała praca duszpasterska (proboszcz parafii św. Barbary w Częstochowie). W dziedzinie homiletycznej znacznym dorobkiem piśmienniczym wyróżniali się biskupi częstochowscy. Co najmniej 37 kazań i różnych mów ogłosił drukiem bp Kubina. Natomiast bp Zimniak pozostawił 187 kazań w rękopisie, które ogółem liczyły ok. 1000 stron.

Z zakresu katechetyki działalnością piśmienniczą zajmowali się szczególnie prefekci, bowiem posiadali ku temu odpowiednie kwalifikacje, poparte przede wszystkim zawodowym doświadczeniem. Najwięcej publikacji, pisanych pod kątem młodzieży, wydał ks. Franciszek Gryglewicz (ur. 1897 r.). Było on starszym bratem ks. Feliksa Gryglewicza. Uczęszczał do szkoły powszechnej, a następnie do gimnazjum w rodzimej miejscowości Koło. W 1916 r. wstąpił do Seminarium Duchownego we Włocławku. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1922 r. z rąk bpa S. Zdzitowieckiego. Niemal od początku działalności duszpasterskiej został posłany do pracy z młodzieżą jako prefekt (Praszka i Częstochowa). Na mocy inkardynacji (1925 r.) przeszedł do diecezji częstochowskiej. Do wybuchu drugiej wojny światowej był nieustannie związany z Częstochową, gdzie przez cały ten czas zajmował się pracą z młodzieżą. Miał ku temu wyjątkowe predyspozycje. Organizował wraz z uczniami wiele przedstawień scenicznych o treści religijnej. Ponadto w jednym z miejscowych gimnazjów założył bibliotekę religijną. Działalność tego typu wspomagał swą twórczością pisarską. Przede wszystkim miał on swój wkład przy opracowywaniu modlitewnika dla młodzieży pt. „W obliczu Boga”. Książeczka ta cieszyła się dużą popularnością wśród prefektów i uczniów, o czym świadczyło wznowienie tego wydawnictwa. Poza tym spod jego pióra wyszły cztery powieści młodzieżowe i wiele opowiadań religijnych. Publikacje te zostały przychylnie przyjęte przez miejscowe duchowieństwo. Ks. dr Władysław Tomalka nawet napisał recenzje o dwóch jego powieściach i zamieścił je na łamach „Niedzieli”. Z grona piszących prefektów wyróżniał się ks. Wojciech Koźlicki (ur. 1890 r.). Pochodził on z okolic Olkusza. Tam też ukończył szkołę powszechną i gimnazjum. W latach 1908 – 1913 odbył studia w Seminarium Duchownym we Włocławku. Po święceniach kapłańskich (1913 r.) przez 3 lata pracował jako wikariusz, zaś cały okres międzywojenny spędził na stanowisku prefekta. Napisał 3 prace o tematyce katechetycznej. Jedna z nich to solidne studium pt. „Wychowanie młodzieży w świetle encykliki Piusa XI”. W podobnym tonie pisali inni księża z diecezji: Zdzisław Ługowski, Jan Tomaszewski, Boguchwał Tuora i Stanisław Ufniarski.

W nurcie nauk społecznych wiele prac ogłosił drukiem bp Kubina. Dzięki tej działalności piśmienniczej należał on do jednych z pierwszych teoretyków ruchu społecznego w Polsce. Do momentu objęcia stolicy biskupiej w Częstochowie (1926 r.) napisał 18 prac z tej problematyki. Dużym osiągnięciem dla polskiej nauki społecznej był przekład dzieła J. Biederlacka pt. „Kwestia społeczna. Przyczynek do zrozumienia jej istoty i rozwiązania jej”. Jako pasterz diecezji częstochowskiej ciągle publikował książki i artykuły o tematyce społecznej. Według ustaleń J. Mandziuk i M. Sikory w latach 1926 – 1939 wydał drukiem 13 takich prac. Wśród nich istotnymi były trzy rozprawy: „Akcja Katolicka a akcja społeczna”, „Dzisiejszy kryzys gospodarczo – społeczny a misja społeczna Kościoła” i „Świat ludzki i świat Boży”. Przedstawił w nich bowiem podstawowe zasady działalności Kościoła katolickiego w wymiarze społecznym. W kontekście wypracowanych myśli bpa Kubiny, zagadnieniami społecznymi zajmowali się inni duchowni częstochowscy: Józef Krzyżanowski, Antoni Marchewka i Wojciech Mondry.

Domeną twórczości piśmienniczej duchowieństwa częstochowskich była także muzyka i śpiew kościelny. W optyce tych dziedzin pisał m.in. ks. Józef Krzyżanowski. Należał on do teoretyków tej problematyki. W „Niedzieli” opublikował artykuł pt. „Musimy wskrzesić nasze pieśni”, gdzie wykazał znaczenie polskich pieśni religijnych. Nieco inny charakter miała twórczość księży: Stefana Jurczyńskiego i Władysława Smolarkiewicza. Byli oni autorami śpiewników religijnych. Pierwszy z nich opublikował „Śpiewniczek kościelny dla szkoły” (1929 r.) i „Pieśni kościelne najczęściej używane” (1933 r.), drugi zaś „Pieśni Bożego Narodzenia. Kolędy kościelne i domowe oraz doroczne pieśni kościelne”.

Piśmiennictwo niektórych kapłanów miało wyraźny charakter apologetyczny. Do podjęcia tego rodzaju tematyki skłoniło ich zjawisko szerzenia się poglądów i ideologii wrogich nauce katolickiej. Jednym z czołowych krytyków Kościoła katolickiego na terenie diecezji częstochowskiej był były ksiądz Andrzej Huszno (założyciel Polskiego Kościoła Narodowego w Zagłębiu Dąbrowskim). Polemikę z nim na łamach „Niedzieli” podjął ks. Bolesław Stradowski. W trzech rzeczowych artykułach bronił on doktryny katolickiej, wykazując przy tym błędy merytoryczne swego oponenta. W innym zaś charakterze  twórczość apologetyczną podjęło trzech kolejnych kapłanów z diecezji. Poprzez swe rozprawy zapoznawali oni czytelników z działalnością sekty Badaczy Pisma św.  Kapłanami tymi byli: Leon Brykalski, Stanisław Kuraś i Stanisław Ufniarski. Ten ostatni napisał nawet rozprawę doktorską na ten temat.

Z pośród nauk teologicznych, pod względem zaangażowania pisemnego duchowieństwa, dużym zainteresowaniem cieszyła się historia Kościoła. Problematyka poruszanych tutaj zagadnień szła przeważnie w czterech kierunkach: dzieje Kościoła powszechnego, dzieje diecezji częstochowskiej, hagiografia i biografistyka. Najszerszą płaszczyznę historyczną w swoich publikacjach kreślili autorzy prac związanych z dziejami Kościoła powszechnego. W nurcie tym z księży częstochowskich pisali: Ludwik Klepaczewski, Walenty Kott, Antoni Marchewka i Marian Nassalski. Fachowość opracowań trzech ostatnich świadczyła o umiejętności posługiwania się przez nich odpowiednim warsztatem naukowym. Co prawda publikacje ks. Kotta i ks. Nassalskiego zostały wydane przed 1925 r., niemniej jednak ze względu na ich wagę warto o nich pamiętać. Ks. Marchewka zaś opublikował dwie prace pt. „Poznajemy dzieje Kościoła katolickiego” i „Hierarchia kościelna w swoich początkach”. Zgoła inny charakter miała publikacja ks. Klepaczewskiego, który w sposób dość popularny przedstawił dzieje objawień w Lourdes. Liczne grono duchownych z kolei pisało przyczynki do dziejów diecezji częstochowskiej. Były to prace, które problematycznie nie tylko ujmowały całość dziejów diecezji, lecz wiele z nich odnosiło się do przeszłości dekanatu czy konkretnych parafii i miejscowości. Ponadto pisano je w formie wydawnictw zwartych, jak i osobnych artykułów, niejednokrotnie zamieszczanych w odcinkach na łamach lokalnych czasopism. Działalność piśmienniczą w tym kierunku wykazywali m.in. księża: Władysław Borek, Franciszek Łojek, Władysław Marcinkowski, Wojciech Mondry, Walenty Patykiewicz, Wincenty Przygodzki, Władysław Smolarkiewicz, Leon Stasiński, Stanisław Ufniarski i Bolesław Wróblewski. Oprócz dorobku wyżej wspomnianych kapłanów wkład w historiografię diecezji mieli także inni duchowni częstochowscy. Jednym z nich był ks. Ludwik Gietyngier, który z zakresu historii Kościoła napisał pracę magisterską pt. „Parafia świętego Zygmunta w Częstochowie pod rządami OO. Paulinów” oraz rozpoczął pisanie rozprawy doktorskiej na temat „Dziejów dekanatu częstochowskiego pod zaborem rosyjskim”. Kolejny kierunek twórczości historycznej odnosił się do działu hagiografii. Z tego rodzaju piśmiennictwa słynął ks. Franciszek Gryglewicz. W latach 1928 – 1934 wydał on drukiem 32 życiorysy świętych. Obok hagiografii rozwijał się także nurt piśmiennictwa z pogranicza biografistyki. Piszący księża zazwyczaj zamieszczali nekrologi zmarłych kapłanów częstochowskich, jednak nie brakowało też sensu stricto biogramów. Działalnością w tym wymiarze wykazywali się m.in.: ks. Józef Bartecki, ks. Bogumił Kasprzak, ks. Wojciech Mondry, ks. Wincenty Przygodzki, ks. Leon Stasiński, ks. Bolesław Korwin - Szymanowski i ks. Antoni Zimniak.