Działalność piśmiennicza duchowieństwa diecezji

częstochowskiej

w latach 1925 – 1939

Wstęp

Diecezja częstochowska powstała w dniu 28 października 1925 r. na mocy bulli Piusa XI „Vixdum Poloniae unitas”. Od tego czasu do wybuchu II wojny światowej przez diecezję tę przeszło 473 księży. Niektórzy z nich poza działalnością duszpasterską wykazywali także aktywność na polu piśmienniczym. Wymagała ona jednak odpowiednich predyspozycji i należytego przygotowania. Ze względu na ten pierwszy warunek nie wszyscy księża podejmowali tego rodzaju wyzwanie. Co do drugiego, to należy się zgodzić, iż właściwe kompetencje nabywali oni w środowiskach akademickich, lecz w całym procesie kształcenia nie przygotowywano ich do pracy pisarskiej. Osobną grupę w tej dziedzinie tworzyli ci kapłani, którzy byli związani z uczelniami wyższymi poprzez studia specjalistyczne lub pracę naukową. To właśnie tam zdobywali dalsze przygotowanie naukowe i metodologiczne. Doświadczenia te później sprzyjały prowadzeniu przez nich piśmiennictwa naukowego. Wśród piszących zdecydowanie większa liczba duchowieństwa zajmowała się piśmiennictwem nienaukowych. Do tego wystarczała jedynie znajomość danego zagadnienia i umiejętność przedstawienia go na piśmie.

Duchowni diecezji częstochowskiej piszący zarówno naukowo, jak i nienaukowo, wyrośli z pewnych tradycji piśmienniczych. Cześć z nich miała już za sobą doświadczenia pisarskie z poprzednich diecezji. Wiedli tutaj prym kapłani włocławscy, których artykuły często zamieszczano m.in. na łamach „Kroniki Diecezji Kujawsko – Kaliskiej”. Rozprawy i artykuły naukowe księży częstochowskich ukazywały się drukiem przede wszystkim w wydawnictwach uniwersyteckich i diecezjalnych. Władze diecezjalne zdecydowanie popierały pisarskie inicjatywy kapłanów. Sam bp Teodor Kubina przywiązywał do tego szczególną wagę, i to nie tylko ze względu na własne inklinacje pisarskie, ale rozumiał znaczenie każdego słowa drukowanego. Był bowiem organizatorem i redaktorem dwóch czasopism. Rozwojowi piśmiennictwa wśród miejscowego duchowieństwa sprzyjało powołanie do istnienia w 1926 r. czasopisma diecezjalnego  „Niedziela”. Na jego łamach były zamieszczane nie tylko artykuły o treści religijnej, ale wiele z nich poruszało problematykę z różnych dziedzin życia. Z czasem wokół tego czasopisma skupiło się grono piszących alumnów i księży, współtworząc umownie tzw. „środowisko Niedzieli”. Kapłani publikowali także w innych czasopismach diecezjalnych (programowych i parafialnych), jednak posiadały one już znacznie węższy profil i zasięg. Poza prasą kościelną niektórzy księża drukowali swoje artykuły w lokalnych gazetach, z których największą popularnością cieszył się „Goniec Częstochowski”.

Systematyzując zagadnienia podejmowane w działalności piśmienniczej duchowieństwa częstochowskiego należy zestawić je generalnie w pięć bloków tematycznych. Podział ten został oparty na wypracowanych w historiografii klasyfikacjach nauk i badaniach w dziedzinie literaturoznawstwa. Stąd twórczość pisarska księży mieściła się w nurcie nauk teologicznych, nauk humanistycznych, literatury pięknej, literatury faktu i publicystyki.

Opracował ks. dr. Jacek Kapuściński

1. Piśmiennictwo z zakresu nauk teologicznych

Na ogólny kształt teologii składały się jej poszczególne dziedziny. Otwierały je nauki biblijne. W okresie międzywojennym działalność naukową w tym zakresie prowadził ks. Feliks Gryglewicz (ur. 1909 r.). Pochodził on z okolic Włocławka. Po ukończeniu gimnazjum klasycznego w Brodnicy wstąpił w 1927 r. do Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie. Odbył studia filozoficzno – teologiczne w Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie otrzymał tytuł magistra z biblistyki. W 1932 r. przyjął świecenia kapłańskie. Następnie został skierowany na studia specjalistyczne do Rzymu. Musiał je jednak przerwać ze względów zdrowotnych. Pełniąc różne funkcje w diecezji (wikariusz i prefekt) nie porzucił zainteresowań Pismem św.. Do 1939 r. wydał drukiem z tej dziedziny 2 pozycje książkowe i napisał 2 recenzje. Problematyka tych prac świadczyła, iż nieustannie pracował on nad doskonaleniem swojego warsztatu naukowego. Warto przy tym zwrócić uwagę na jego pierwszą książkę, która dotyczyła zagadnień bibliograficznych.

W nurcie teologii dogmatycznej swoje prace doktorskie napisali: ks. Bogumił Kasprzak (ur. 1895 r.) i ks. Władysław Soboń (ur. 1911 r.). Pierwszy z nich rodem wywodził się z Częstochowy. Po odbyciu nauki w szkole powszechnej i miejscowym progimnazjum rządowym udał się w 1913 r. do Seminarium Duchownego we Włocławku. Po sześciu latach otrzymał tam święcenia kapłańskie z rąk bpa Stanisława Zdzitowieckiego. Pracował następnie w kilku parafiach, aż w 1924 r. został skierowany jako prefekt do szkół średnich w Radomsku. Swoją podejściem pedagogicznym i kulturą osobistą zjednał sobie wiele sympatii wśród młodzieży, nauczycieli i miejscowych parafian. Cieszył się tam wielkim autorytetem. Dość wspomnieć, iż spod jego ręki wówczas wyszli znani późniejsi kapłani częstochowscy: Wacław Bogucki, Wawrzyniec Domagała, Józef Janson, Franciszek Kmieć, Andrzej Knaś, Aleksander Konopka, Czesław Muszkiet i Edward Stasiewicz. Na skutek nieporozumień z władzami gimnazjów radomszczańskich wyjechał na studia specjalistyczne do Rzymu. Owocem tamtejszych studiów była jego rozprawa doktorska pt. „Reincarnatio in luce doctrinae catholicae et principiorum s. Thomae”.  Ks. Soboń z kolei pochodził z Zagłębia Dąbrowskiego. Nauki początkowe pobierał w domu rodzinnym. Następnie uczęszczał do gimnazjów w Maczkach i Olkuszu. W 1930 r. wstąpił do Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie. Po dwóch latach nauki został skierowany na studia do Rzymu (Uniwersytet Gregoriański), które zakończył w 1938 r. zdobyciem tytułu doktora teologii na podstawie pracy pt. „Doctrina S. Basilii Magni de consubstantialitate Filii”. Rozprawa ta jednak nie ukazała się drukiem.

Nieco więcej księży publikowało zagadnienia związane z prawem kanonicznym. Na pierwszy plan wysunęły się tutaj ogłoszone drukiem dwie prace doktorskie. Autorami ich byli ks. Stanisław Czajka (ur. 1897 r.) i ks. Piotr Kurczyński (ur. 1908 r.). Obydwaj zostali skierowani przez bpa Kubinę na studia specjalistyczne do Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Pierwszy z nich w 1933 r. ogłosił drukiem rozprawę pt. „Przedawnienie w prawie karnym kanonicznym”. Ponadto do wybuchu drugiej wojny światowej opublikował jeszcze jedną książkę (2 tomy) z dziedziny prawa kanonicznego i napisał kilka artykułów programowych Związku Młodzieży Polskiej. Drugi zaś wydał swoją pracę doktorską w 1938 r., i nosiła ona tytuł: „De natura et observantia poenarum latae sententiae”. Napisał też jeden artykuł o relacjach Państwo – Kościół w świetle uchwał konkordatowych i synodalnych. Poza wspomnianymi autorami problematykę prawną w swoich publikacjach podejmowali kapłani: Józef Krzyżanowski i Wojciech Mondry.

Bogaty dorobek duchowieństwa stanowiło piśmiennictwo z zakresu teologii pastoralnej. Prym wiódł w tej dyscyplinie pierwszy biskup diecezji częstochowskiej T. Kubina (ur. 1880 r.). W latach 1926 – 1939 opublikował 27 listów pasterskich, 51 zarządzeń (dekrety, postanowienia) i 47 orędzi, kazań, odezw i przemówień. Wkład swój w tę dyscyplinę miał również pierwszy biskup pomocniczy Antoni Zimniak, który do wybuchu drugiej wojny światowej ogłosił 7 dekretów. Oprócz urzędowych pism pasterskich biskupi ci publikowali także inne materiały o tematyce pasterskiej. Wiele artykułów autorstwa bpa Kubiny zestawił i przygotował do druku ks. Wojciech Koźlicki. Dzięki temu powstało wydawnictwo zwarte pt. „W podniosłych chwilach i doniosłych sprawach”. Wydaje się też godnym podkreślenia, iż niektórzy księża na łamach „Wiadomości Diecezjalnych” zamieszczali krótkie recenzje publikacji o charakterze duszpasterskim. Wśród nich byli: ks. Franciszek Gryglewicz, ks. Antoni Grochowski, ks. Bogumił Kasprzak i ks. Wojciech Koźlicki. Bogaty dorobek piśmienniczy w tej tematyce posiadał ks. Marian Nassalski. Większość jego prac powstała przed 1925 r. Niemniej jako kapłan diecezji częstochowskiej wydał książkę pt. „Jubileusz Wielki. Książeczka dla wiernych do korzystania z odpustu Jubileuszu Wielkiego w roku 1926 – tym”. Szeroką gamę publikacji o tematyce duszpasterskiej zamieszczali duchowni na łamach „Wiadomości Diecezjalnych”, „Niedzieli” i „Kalendarza Jasnogórskiego”. Problematyką tą zajmowali się m.in.: Teofil Banach, Stanisław Bartyzel, Stanisław Bilski, Leon Brykalski, Stanisław Czajka, Jan Domarańczyk, Stanisław Gałązka, Antoni Godziszewski, Antoni Grochowski, Franciszek Gryglewicz, Alojzy Jatowtt, Wojciech Koźlicki, Stanisław Kuraś, Franciszek Łojek, Antoni Marchewka,  Antoni Mietliński, Wojciech Mondry, Stefan Niedźwiedzki, Zygmunt Sędzimir, Wacław Stępień, Władysław Tomalka, Stanisław Ufniarski i Bolesław Wróblewski. Ponadto zagadnienia związane z organizowaniem pracy duszpasterskiej, zarówno w diecezji, jak i w parafii, drukowano w specjalnych wydawnictwach zwartych oraz pismach programowych i parafialnych. Swą aktywność w tym względzie ujawniali księża: Jan Domarańczyk, Klemens Gawlikowski, Józef Patrzyk; Tadeusz Peche, Włodzimierz Rosso, Józef Sobczyński; Wincenty Zamojski i Stanisław Zimorowicz. O duszpasterstwie wśród wychodźców artykuły zamieszczali: ks. Jan Szyca i ks. Hipolit Zieliński.

Działalności duszpasterskiej dotyczyły osiągnięcia kolejnych dyscyplin teologicznych: liturgiki, homiletyki i katechetyki. Także w nurcie tych nauk mieściło się piśmiennictwo niektórych księży diecezji częstochowskiej. W kręgach liturgistów polskich był znany ks. Karol Makowski (ur. 1884 r.). Ukończył on Seminarium Duchowne we Włocławku. Świecenia kapłańskie otrzymał w 1906 r. z rąk bpa S. Zdzitowieckiego. Był kolejno: kapelanem biskupim, studentem w Paryżu, wikariuszem, prefektem i studentem w Rzymie. Ostatnie studia ukończył w 1922 r. uzyskując doktorat z liturgiki. Po powrocie do Polski został prefektem w Częstochowie. Następnie na mocy inkardynacji przeszedł do diecezji częstochowskiej. W 1926 r. bp. Kubina mianował go pierwszym rektorem Seminarium Duchownego Diecezji Częstochowskiej. Jego aktywność na polu liturgicznym wyrażała się m.in. w pełnieniu przez wiele lat funkcji przewodniczącego sekcji liturgicznej Związku Zakładów Teologicznych w Polsce, redagowaniu diecezjalnych kalendarzy liturgicznych, napisaniu pracy pt. „Lewici w służbie Pana”, aż w końcu objęciem w 1936 r. stanowiska prezesa Związku Zakładów Teologicznych w Polsce. Ostatnią funkcję nie pełnił zbyt długo, bowiem jeszcze tego samego roku zmarł. Obok niego zainteresowania liturgiczne objawiali inni duchowni. Wśród nich wyróżniali się: ks. Jan Domarańczyk i ks. Alojzy Jatowtt (redaktorzy kalendarzy liturgicznych) oraz ks. Mieczysław Rogójski i ks. Władysław Smolarkiewicz (autorzy modlitewników). Wiele artykułów z zakresu liturgiki napisali księża: Edward Banaszkiewicz, Antoni Marchewka, Wojciech Mondry i Bolesław Stradowski.

Dla duchowieństwa niedościgłym wzorem w piśmiennictwie homiletycznym, nie tylko w skali diecezjalnej, ale i ogólnopolskiej, był ks. Marian Nassalski (ur. 1860 r.). Pochodził on z ziemi wieluńskiej. Nauki na poziomie szkoły powszechnej i gimnazjalnej odbył w Piotrkowie. Następnie w 1880 r. wstąpił do Seminarium Duchownego we Włocławku. Jako kleryk został skierowany na studia do Akademii Duchownej w Petersburgu. Święcenia kapłańskie przyjął w 1885 r. Dwa lata później zdobył w Akademii tytuł magistra teologii. Po powrocie do diecezji został mianowany wykładowcą seminaryjnym. Oprócz tego pracował w duszpasterstwie parafialnym. Oskarżony o wrogą działalność przeciw władzom carskim, był więziony, a następnie zesłany w głąb Rosji (Jarosław). W 1896 r., objęty amnestią, powrócił do Włocławka. Podjął tam działalność duszpasterską. Poza tym redagował i wydawał w tym czasie dwa czasopisma: „Homiletyka” (1898 – 1914) i „Przewodnik Społeczny” (1908 – 1910). Wiele przy tym publikował. Jego książki i artykuły dotyczyły m.in. teorii kaznodziejstwa. Wydawał też zbiory kazań. Według ks. Kazimierza Rulki do 1914 r. ogłosił drukiem co najmniej 200 prac. Po inkardynacji do diecezji częstochowskiej jego aktywność niemal całkowicie zdominowała praca duszpasterska (proboszcz parafii św. Barbary w Częstochowie). W dziedzinie homiletycznej znacznym dorobkiem piśmienniczym wyróżniali się biskupi częstochowscy. Co najmniej 37 kazań i różnych mów ogłosił drukiem bp Kubina. Natomiast bp Zimniak pozostawił 187 kazań w rękopisie, które ogółem liczyły ok. 1000 stron.

Z zakresu katechetyki działalnością piśmienniczą zajmowali się szczególnie prefekci, bowiem posiadali ku temu odpowiednie kwalifikacje, poparte przede wszystkim zawodowym doświadczeniem. Najwięcej publikacji, pisanych pod kątem młodzieży, wydał ks. Franciszek Gryglewicz (ur. 1897 r.). Było on starszym bratem ks. Feliksa Gryglewicza. Uczęszczał do szkoły powszechnej, a następnie do gimnazjum w rodzimej miejscowości Koło. W 1916 r. wstąpił do Seminarium Duchownego we Włocławku. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1922 r. z rąk bpa S. Zdzitowieckiego. Niemal od początku działalności duszpasterskiej został posłany do pracy z młodzieżą jako prefekt (Praszka i Częstochowa). Na mocy inkardynacji (1925 r.) przeszedł do diecezji częstochowskiej. Do wybuchu drugiej wojny światowej był nieustannie związany z Częstochową, gdzie przez cały ten czas zajmował się pracą z młodzieżą. Miał ku temu wyjątkowe predyspozycje. Organizował wraz z uczniami wiele przedstawień scenicznych o treści religijnej. Ponadto w jednym z miejscowych gimnazjów założył bibliotekę religijną. Działalność tego typu wspomagał swą twórczością pisarską. Przede wszystkim miał on swój wkład przy opracowywaniu modlitewnika dla młodzieży pt. „W obliczu Boga”. Książeczka ta cieszyła się dużą popularnością wśród prefektów i uczniów, o czym świadczyło wznowienie tego wydawnictwa. Poza tym spod jego pióra wyszły cztery powieści młodzieżowe i wiele opowiadań religijnych. Publikacje te zostały przychylnie przyjęte przez miejscowe duchowieństwo. Ks. dr Władysław Tomalka nawet napisał recenzje o dwóch jego powieściach i zamieścił je na łamach „Niedzieli”. Z grona piszących prefektów wyróżniał się ks. Wojciech Koźlicki (ur. 1890 r.). Pochodził on z okolic Olkusza. Tam też ukończył szkołę powszechną i gimnazjum. W latach 1908 – 1913 odbył studia w Seminarium Duchownym we Włocławku. Po święceniach kapłańskich (1913 r.) przez 3 lata pracował jako wikariusz, zaś cały okres międzywojenny spędził na stanowisku prefekta. Napisał 3 prace o tematyce katechetycznej. Jedna z nich to solidne studium pt. „Wychowanie młodzieży w świetle encykliki Piusa XI”. W podobnym tonie pisali inni księża z diecezji: Zdzisław Ługowski, Jan Tomaszewski, Boguchwał Tuora i Stanisław Ufniarski.

W nurcie nauk społecznych wiele prac ogłosił drukiem bp Kubina. Dzięki tej działalności piśmienniczej należał on do jednych z pierwszych teoretyków ruchu społecznego w Polsce. Do momentu objęcia stolicy biskupiej w Częstochowie (1926 r.) napisał 18 prac z tej problematyki. Dużym osiągnięciem dla polskiej nauki społecznej był przekład dzieła J. Biederlacka pt. „Kwestia społeczna. Przyczynek do zrozumienia jej istoty i rozwiązania jej”. Jako pasterz diecezji częstochowskiej ciągle publikował książki i artykuły o tematyce społecznej. Według ustaleń J. Mandziuk i M. Sikory w latach 1926 – 1939 wydał drukiem 13 takich prac. Wśród nich istotnymi były trzy rozprawy: „Akcja Katolicka a akcja społeczna”, „Dzisiejszy kryzys gospodarczo – społeczny a misja społeczna Kościoła” i „Świat ludzki i świat Boży”. Przedstawił w nich bowiem podstawowe zasady działalności Kościoła katolickiego w wymiarze społecznym. W kontekście wypracowanych myśli bpa Kubiny, zagadnieniami społecznymi zajmowali się inni duchowni częstochowscy: Józef Krzyżanowski, Antoni Marchewka i Wojciech Mondry.

Domeną twórczości piśmienniczej duchowieństwa częstochowskich była także muzyka i śpiew kościelny. W optyce tych dziedzin pisał m.in. ks. Józef Krzyżanowski. Należał on do teoretyków tej problematyki. W „Niedzieli” opublikował artykuł pt. „Musimy wskrzesić nasze pieśni”, gdzie wykazał znaczenie polskich pieśni religijnych. Nieco inny charakter miała twórczość księży: Stefana Jurczyńskiego i Władysława Smolarkiewicza. Byli oni autorami śpiewników religijnych. Pierwszy z nich opublikował „Śpiewniczek kościelny dla szkoły” (1929 r.) i „Pieśni kościelne najczęściej używane” (1933 r.), drugi zaś „Pieśni Bożego Narodzenia. Kolędy kościelne i domowe oraz doroczne pieśni kościelne”.

Piśmiennictwo niektórych kapłanów miało wyraźny charakter apologetyczny. Do podjęcia tego rodzaju tematyki skłoniło ich zjawisko szerzenia się poglądów i ideologii wrogich nauce katolickiej. Jednym z czołowych krytyków Kościoła katolickiego na terenie diecezji częstochowskiej był były ksiądz Andrzej Huszno (założyciel Polskiego Kościoła Narodowego w Zagłębiu Dąbrowskim). Polemikę z nim na łamach „Niedzieli” podjął ks. Bolesław Stradowski. W trzech rzeczowych artykułach bronił on doktryny katolickiej, wykazując przy tym błędy merytoryczne swego oponenta. W innym zaś charakterze  twórczość apologetyczną podjęło trzech kolejnych kapłanów z diecezji. Poprzez swe rozprawy zapoznawali oni czytelników z działalnością sekty Badaczy Pisma św.  Kapłanami tymi byli: Leon Brykalski, Stanisław Kuraś i Stanisław Ufniarski. Ten ostatni napisał nawet rozprawę doktorską na ten temat.

Z pośród nauk teologicznych, pod względem zaangażowania pisemnego duchowieństwa, dużym zainteresowaniem cieszyła się historia Kościoła. Problematyka poruszanych tutaj zagadnień szła przeważnie w czterech kierunkach: dzieje Kościoła powszechnego, dzieje diecezji częstochowskiej, hagiografia i biografistyka. Najszerszą płaszczyznę historyczną w swoich publikacjach kreślili autorzy prac związanych z dziejami Kościoła powszechnego. W nurcie tym z księży częstochowskich pisali: Ludwik Klepaczewski, Walenty Kott, Antoni Marchewka i Marian Nassalski. Fachowość opracowań trzech ostatnich świadczyła o umiejętności posługiwania się przez nich odpowiednim warsztatem naukowym. Co prawda publikacje ks. Kotta i ks. Nassalskiego zostały wydane przed 1925 r., niemniej jednak ze względu na ich wagę warto o nich pamiętać. Ks. Marchewka zaś opublikował dwie prace pt. „Poznajemy dzieje Kościoła katolickiego” i „Hierarchia kościelna w swoich początkach”. Zgoła inny charakter miała publikacja ks. Klepaczewskiego, który w sposób dość popularny przedstawił dzieje objawień w Lourdes. Liczne grono duchownych z kolei pisało przyczynki do dziejów diecezji częstochowskiej. Były to prace, które problematycznie nie tylko ujmowały całość dziejów diecezji, lecz wiele z nich odnosiło się do przeszłości dekanatu czy konkretnych parafii i miejscowości. Ponadto pisano je w formie wydawnictw zwartych, jak i osobnych artykułów, niejednokrotnie zamieszczanych w odcinkach na łamach lokalnych czasopism. Działalność piśmienniczą w tym kierunku wykazywali m.in. księża: Władysław Borek, Franciszek Łojek, Władysław Marcinkowski, Wojciech Mondry, Walenty Patykiewicz, Wincenty Przygodzki, Władysław Smolarkiewicz, Leon Stasiński, Stanisław Ufniarski i Bolesław Wróblewski. Oprócz dorobku wyżej wspomnianych kapłanów wkład w historiografię diecezji mieli także inni duchowni częstochowscy. Jednym z nich był ks. Ludwik Gietyngier, który z zakresu historii Kościoła napisał pracę magisterską pt. „Parafia świętego Zygmunta w Częstochowie pod rządami OO. Paulinów” oraz rozpoczął pisanie rozprawy doktorskiej na temat „Dziejów dekanatu częstochowskiego pod zaborem rosyjskim”. Kolejny kierunek twórczości historycznej odnosił się do działu hagiografii. Z tego rodzaju piśmiennictwa słynął ks. Franciszek Gryglewicz. W latach 1928 – 1934 wydał on drukiem 32 życiorysy świętych. Obok hagiografii rozwijał się także nurt piśmiennictwa z pogranicza biografistyki. Piszący księża zazwyczaj zamieszczali nekrologi zmarłych kapłanów częstochowskich, jednak nie brakowało też sensu stricto biogramów. Działalnością w tym wymiarze wykazywali się m.in.: ks. Józef Bartecki, ks. Bogumił Kasprzak, ks. Wojciech Mondry, ks. Wincenty Przygodzki, ks. Leon Stasiński, ks. Bolesław Korwin - Szymanowski i ks. Antoni Zimniak.

2. Piśmiennictwo z zakresu nauk humanistycznych

Bogaty dorobek piśmienniczy z zakresu nauk teologicznych zdawał się przysłaniać aktywność niektórych duchownych w pozostałych dziedzinach twórczości pisarskiej. Jedną z nich były nauki humanistyczne. Wśród nich prawdopodobnie tylko trzy dyscypliny budziły zainteresowania miejscowych księży. Były to: pedagogika, astronomia i historia.

Wysoki poziom wiedzy pedagogicznej reprezentował ks. Tadeusz Peche. W 1918 r. opublikował on podręcznik do pedagogiki. Praca ta została przychylnie przyjęta przez środowiska nauczycielskie w Polsce[142]. O popularności podręcznika świadczyło jego drugie wydanie w 1922 r.[143]. Ponadto napisał on wiele artykułów naukowych z tej dziedziny[144]. Tego rodzaju aktywność pisarska autora dotyczyła wyłącznie okresu przed 1925 r. Trudno wykazać jego dalszy dorobek naukowy z czasów pobytu w diecezji częstochowskiej. Według relacji ks. L. Stasińskiego w latach 1925 – 1937 ks. Peche rozpoczął pisanie wielu prac naukowych, jednak nie doczekały się one ukończenia. Z tego powodu zamierzał nawet zrzec się probostwa w Będzinie, aby móc całkowicie oddać się działalności pisarskiej[145]. Mimo to, ze względu na wcześniejsze osiągnięcia, znalazł on miejsce wśród księży o znaczącej pozycji piśmienniczej w diecezji. Wyrazem twórczości pedagogicznej była też książka ks. Mariana Nassalskiego, którą wydał w 1929 r. pt. „Tajemnica wychowania”[146].

Problematyką astronomiczną z kolei zajmował się z dużymi sukcesami ks. Bonawentura Metler. Jego zainteresowania były nad wyraz wszechstronne. Urodził się w rodzinie szlacheckiej w miejscowości Ciążeń na terenie guberni kaliskiej (1866 r.). Nauki początkowe pobierał w domu rodzinnym. Następnie uczęszczał do Męskiego Gimnazjum Klasycznego w Kaliszu, które ukończył w 1883 r. jako jeden z najzdolniejszych uczniów. Udał się później do Seminarium Duchownego we Włocławku, gdzie po czwartym roku (1887 r.) został wysłany do Akademii Duchownej w Petersburgu[147]. Z powodów zdrowotnych opuścił Petersburg i rozpoczął studia we Włoszech. Tam też w Gorycji w 1888 r. przyjął święcenia kapłańskie z rąk abpa Alojzego Zorna. Kolejno studiował sztukę kościelną w Rzymie, Monaco, Paryżu, Insbrucku i Londynie. W latach 1902 - 1903 wziął udział w wyprawie naukowej na Oceanie Indyjskim, gdzie badał wodorosty oceaniczne[148]. Wrócił znowu do Paryża i podjął studia na Sorbonie. Tym razem specjalizował się w zakresie astronomii. U boku wybitnego astronoma Camiliusa Flammariona skonstruował duży teleskop[149]. Wrócił do Polski dopiero w 1908 r. Został wówczas mianowany prefektem szkolnym. W czasie pierwszej wojny światowej przebywał w Stanach Zjednoczonych. Następnie został proboszczem w Garnku (1918 – 1919), Kruszynie (1919 – 1932), Maluszynie (1932 – 1934) i Parzymiechach (1934 – 1939). W międzyczasie powołał do istnienia w Częstochowie Popularne Towarzystwo Astronomiczne i Obserwatorium Astronomiczne. W 1925 r. został inkardynowany do diecezji częstochowskiej[150]. W okresie międzywojennym był popularyzatorem wiedzy astronomicznej. Wygłaszał wówczas liczne odczyty w Częstochowie i okolicy[151]. Wyjątkową rangę miał jego wykład o naukach teologicznych w czasie Zjazdu dla Organizacji Nauki w Polsce, który odbył się w Warszawie[152]. Ogłosił drukiem tylko trzy pozycje naukowe. Pierwszą z nich była książka, w której zamieścił wyniki badań z ekspedycji oceanicznej[153]. Drugą stanowił podręcznik do nauki języka angielskiego dla Francuzów[154]. Trzecim natomiast był artykuł o tematyce astronomicznej zamieszczony na łamach „Gońca Częstochowskiego”[155]. Wydaje się to zbyt mały dorobek piśmienniczy jak na potencjał tego naukowca, który nota bene posiadł znajomość kilku języków nowożytnych (angielski, francuski, niemiecki i włoski). Wiele zaś prac pozostawił w rękopisie. Fragmenty jego dzieła pt. „Kształt Ziemi” wydał drukiem Marian Głowacki[156].

Swoje zainteresowania astronomiczne ks. Metler zaszczepił w młodym wikariuszu ks. Marianie Ratusznym. Spotkali się obaj w parafii Parzymiechy. Ks. Ratuszny miał już za sobą dwuletni pobyt w Politechnice Lwowskiej, gdzie odbywał studia na wydziale chemicznym. Żywo zaczął się interesować astronomią. Proboszcz więc zaznajamiał młodego kapłana z tajnikami wiedzy astronomicznej. Myślał nawet o przekazaniu mu całego swojego dorobku w tej dziedzinie[157].

Nieco inaczej wyglądała sytuacja w dziedzinie historii. Nauką tą zajmowali się ks. Bolesław Wajzler i ks. Kazimierz Wątrobiński. Tego pierwszego, w szkole gdzie uczył jako prefekt, uczniowie nazywali „chodzącą encyklopedią”[158]. Z zamiłowania zajmował się historią, szczególnie historia Kościoła i historią Polski. Uczył jej w szkołach średnich i na kursach wakacyjnych dla nauczycieli. Nie pozostawił po sobie żadnej publikacji z tej dziedziny. Był jednak członkiem – korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie[159]. Ks. Wątrobiński z kolei interesował się genealogią. Utrzymywał nawet kontakt z wydawnictwem „Polska Encyklopedia Szlachecka”. W tamtejszym środowisku uchodził za znawcę i zapalonego badacza genealogii polskich rodów szlacheckich. Sam redaktor Stefan Starykoń - Kasprzycki wyrażał się on nim, iż „posiada duży zapas doświadczenia, jak również i materiałów”[160]. Powyższe stwierdzenie nasuwa wniosek, iż mógł on prowadzić działalność piśmienniczą. Jednak trudno odnaleźć ślady takiej aktywności[161].

3. Piśmiennictwo z zakresu literatury pięknej

Niektórzy księża diecezji częstochowskiej publikowali swoje utwory z literatury pięknej. Twórczość ich implikowała dzieła jedynie z dwóch rodzajów literackich: liryki i epiki. Poezją zajmowali się ks. Andrzej Hendrychowski, ks. Feliks Gryglewicz i ks. Zdzisław Ługowski. Wiersze ich były zamieszane na łamach „Niedzieli”. Inspirację do napisania tych utworów czerpali przede wszystkim z przeżyć związanych z wydarzeniami religijnymi (jubileusze kapłaństwa, uroczystości kościelne itp.)[162]. Z gatunków epickich natomiast drukowano powieści oraz powiastki i opowiadania. Duże zasługi na tym polu posiadał ks. Franciszek Gryglewicz. Jego twórczość literacka z okresu międzywojennego obejmowała 4 powieści[163] i ok. 25 powiastek i opowiadań, drukowanych przeważnie w „Niedzieli”[164]. Poza nim osiągnięciami z tej dziedziny mógł się pochwalić ks. Stanisław Ufniarski. W 1938 r. podjął się trudu przełożenia na język polski angielskiej powieści pt. „Gdy zapadł mrok”[165]. Można ją było później przeczytać w odcinkach na łamach „Niedzieli”[166].

4. Piśmiennictwo z zakresu literatury faktu

Twórczość literacka księży była także ukierunkowana na literaturę faktu. Wiązało się to z pisaniem m.in. wspomnień i reportaży. Wszystkie wspomnienia powstały na podstawie doświadczeń, wyniesionych z odbytych podroży bądź wyjazdów. Różne były przyczyny ich podejmowania. Znacznie przodowało w tym względzie pielgrzymowanie do miejsc świętych. Opis pielgrzymek do Ziemi św. opublikowali: ks. Franciszek Gryglewicz[167] i ks. Wojciech Mondry[168]. Wspomnienia z Rzymu ogłosili drukiem: ks. Edward Banaszkiewicz[169], ks. Wacław Bogucki[170], ks. Stanisław Gałązka[171] i ks. Władysław Smolarkiewicz[172]. Przebieg pielgrzymki do Lourdes opisał ks. Ludwik Klepaczewski[173]. Poza pielgrzymowaniem duchowni z różnych motywów odbywali okolicznościowe podróże. Wspomnienia z nich napisali: bp Teodor Kubina[174], ks. Franciszek Gryglewicz[175] i ks. Stanisław Kuraś[176]. Wyjątkowy rodzaj wspomnień pozostawił ks. Marian Nassalski, który nakreślił obraz swego pobyt na zesłaniu w Rosji[177]. Piśmiennictwem reporterskim zajmował się ks. Mondry. Spod jego pióra wyszły cztery prace z tego gatunku[178].

5. Piśmiennictwo z zakresu publicystyki

Ostatnią dziedziną twórczości piśmienniczej duchowieństwa częstochowskiego była publicystyka. Niekwestionowany prym w niej wiódł ks. Antoni Marchewka. Pod tym względem nie mógł się z nim równać żaden kapłan w diecezji. W latach 1926 – 1936 napisał 132 artykuły publicystyczne. Drukował je w „Niedzieli”, „Prądzie” i „Gazecie Tygodniowej”. Był ponadto korespondentem i fotoreporterem „Przewodnika Katolickiego”. W latach 1932 – 1933 współpracował z rozgłośnią radiową w Katowicach, gdzie wygłaszał odczyty o treści religijnej[179].

Zakończenie

Duchowieństwo diecezji częstochowskiej w okresie II Rzeczypospolitej obok pracy duszpasterskiej prowadziło także działalność piśmienniczą. W zakresie tej aktywności poruszali zagadnienia z wielu dziedzin. Najwięcej drukowanych prac dotyczyło tematyki teologicznej. W nurcie tym publikowało co najmniej 55 księży. Charakter tych publikacji był różny: od opracowań stricte naukowych, poprzez popularnonaukowe aż po popularyzatorskie. Pisano w języku polski i łacińskim. Poza problematyką teologiczną niektórzy duchowni w swoich pracach poruszali zagadnienia z dziedziny humanistycznej (3 księży), literatury pięknej (4 księży), literatury faktu (10 księży) i publicystyki (1 ksiądz). Razem więc w latach 1925 – 1939 piśmiennictwem zajmowało się co najmniej 57 duchownych. W owym czasie stanowiło to 12% ogółu duchowieństwa diecezjalnego.

[1] Bulla „Vixdum Poloniae unitas”, „Acta Apostolicae Sedis” 17 (1925),s. 521 – 528; WD 1 (1926) nr 1, s. 1 – 2; J. Związek, Powstanie diecezji częstochowskiej, „Częstochowskie Studia Teologiczne” (dalej: CzST) 2 (1974), s. 19 – 26.

[2] J. Kapuściński, Duchowieństwo diecezji częstochowskiej w okresie II Rzeczypospolitej, Lublin 2010, s. 49 (rozprawa doktorska w Archiwum Uniwersyteckim KUL Jana Pawła II).

[3] J. Związek, Piśmiennictwo duchowieństwa katolickiego w Częstochowie, w: Życie codzienne w Częstochowie w XIX i XX wieku, red. R. Szwed, W. Palus, Częstochowa 1999, s. 37 – 38.

[4] Tenże, Dzieje diecezji częstochowskiej w okresie II Rzeczypospolitej, Częstochowa 1990, s. 192.

[5] Tenże, Kierunki działalności duchowieństwa diecezji częstochowskiej w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, w: Duchowieństwo polskie w latach niepodległości 1918 – 1939 i w okresie II wojny światowej, red. J. Gapysa, M. B. Markowski, Kielce 2006, s. 194.

[6] A. Bajor, Z. Żmigrodzki, Tygodnik katolicki „Niedziela” 1926 – 1939, Częstochowa 2002, s. 50 – 57.

[7] Bibliografia katolickich czasopism religijnych w Polsce 1918 - 1944, red. Z. Zieliński, Lublin 1981, s. 382 – 383.

[8] T. Mielczarek, Od „Monitora” do „Gońca Reklamowego”: dzieje prasy częstochowskiej (1769 – 1994), Kielce 1996, s. 74 – 79; A. Grajewski, Świadek i uczestnik: 70 lat „Gońca Niedzielnego”, Katowice [1999].

[9] S. Kamiński, Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin 1961.

[10] Cz. Niedzielski, O teoretycznoliteracki tradycjach prozy dokumentalnej (podróż – powieść – reportaż), Toruń 1966; Dzieło literackie jako źródło historyczne, red. Z. Stefanowska, J. Sławiński, Warszawa 1978; Genologia i konteksty, red. Cz. Dutka, Zielona Góra 1996; Z. Mitosek, Teorie badań literackich, Warszawa 2004.

[11] J. Szlaga, Życie i działalność ks. profesora Feliksa Gryglewicza, w: U boku Syna. Studia z mariologii biblijnej, red. J. Szlaga, Lublin 1984, s. 13 – 26.

[12] H. Ordon, Śp. ks. Feliks Gryglewicz (1909 – 1991), „Ruch Biblijno - Liturgiczny” (dalej: RBL) 46 (1993) nr 1 – 4, s. 42 – 45; J. Szlaga, Gryglewicz Feliks, w: Encyklopedia katolicka (dalej: EK), red. J. Walkusz i in., t. 6, kol. 254 – 256.

[13] M. Mikołajczyk, Ks. Feliks Gryglewicz (1909 – 1991), Częstochowskie Wiadomości Diecezjalne” (dalej: CzWD) 66 (1992) nr 6 – 7, s. 174 – 178;

[14] S. Chłąd, Spis publikacji prof. zwycz.. dra Feliksa Gryglewicza, CzST 17 – 18 (1989 – 1990), s. 237 – 246; S. Urbański, Gryglewicz Feliks (1909 – 1991), w: Słownik polskich teologów katolickich (dalej: SPTK), red. J. Mandziuk, t. 8, s. 202 – 209.

[15] Polska bibliografia od 1900 – 1930 r., Kraków 1932.

[16] J. Świgoniak, Kapłan niezłomny. Ksiądz Bogumił Kasprzak świadek prawdy w dramatycznych czasach, Kraków 2007, s. 13.

[17] Przeniesieni, „Kronika Diecezji Kujawsko – Kaliskiej” (dalej: KDKK) 18 (1924), s. 301.

[18] J. Świgoniak, dz. cyt., s. 15.

[19] Opinia publiczna zaniepokojona stosunkami jakie ostatnio zapanowały na terenie gimnazjum dyr. S. Niemca i p. J. Chomiczówny, „Gazeta Radomskowska” (dalej: GR) 12 (1931) nr 43, s. 11; W sprawie „Wyjaśnienia” o zajściach w gimnazjum S. Niemca, GR 12 (1931) nr 44, s. 2; B. Kasprzak, List otwarty, GR 12 (1931) nr 44, s. 2; Wyjazd ks. prefekta B. Kasprzaka do Rzymu, GR 12 (1931) nr 48, s. 2.

[20] Częstochoviae 1934.

[21] P. Wolnicki, Ks. prałat dr Władysław Soboń (1911 – 2008), WACz 82 (2008) nr 11 – 12, s. 145 – 148.

[22] L. Sokołowski, Śp. ks. biskup Stanisław Czajka, CzWD 39 (1965) nr 11, s. 243 – 246; W. Patykiewicz, Ks. Biskup Stanisław Czajka, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” 10 (1967) z. 3, s. 93 – 94; J. Związek, Czajka Stanisław bp, EK, t. 3, kol. 749 – 750; J. Kowalski, Czajka Stanisław bp, SPTK, t. 5, s. 240 – 248.

[23] J. Związek, Ks. Kurczyński Piotr Kazimierz (1908 – 1942), CzWD 44 (1970) nr 2 – 4, s. 81 – 82; Tenże, Ks. Kurczyński Piotr Kazimierz, „Prawo Kanoniczne” (dalej: PK) 14 (1971) nr 3 – 4, s. 306 – 308; Tenże, Kurczyński Piotr Kazimierz ks., EK, t. 10, kol. 243.

[24] Lublin 1933.

[25] J. Związek, W służbie Niepokalanemu Sercu Maryi. Życie i działalność biskupa Stanisława Czajki, CzST 37 (2009), s. 249.

[26] Lublin 1938.

[27] Kościół i Państwo w świetle konkordatu i synodu z roku 1936, w: Zagadnienia duszpasterskie w świetle uchwał polskiego synodu plenarnego, Częstochowa 1939, s. 41 – 64.

[28] Artykuł 13 – ty konkordatu, „Niedziela” 2 (1927) nr 8, s. 78.

[29] Czym jest diecezja, „Kalendarz Jasnogórski” (dalej: KJ) 1936, Częstochowa 1936, kol. 67 – 74; Czym jest parafia, KJ 1936, Częstochowa 1936, kol. 77 – 86.

[30] J. Mandziuk, Kubina Teodor Filip, SPTK, t. 6, s. 256 – 260.

[31] „Wiadomości Diecezjalne” (dalej: WD) 12 (1937) nr 4, s. 64 – 65; 13 (1938) nr 1, s. 4; nr 4, s. 72.

[32] M. Sikora, Bibliografia prac ks. biskupa Teodora Kubiny, pierwszego biskupa diecezji częstochowskiej (1880 – 1951), CzST 3 (1975), s. 133 – 144; J. Związek, Ks. Antoni Zimniak, pierwszy biskup pomocniczy w diecezji częstochowskiej, w: Służyć prawdzie i miłości, red. J. Kowalski, Częstochowa 1984, s. 432 – 434.

[33] T. Kubina, W podniosłych chwilach i doniosłych sprawach, wyd. W. Koźlicki, Częstochowa 1931 (2 tomy).

[34] Polecenie wydawnictw, WD 11 (1936) nr 5, s. 56.

[35] Bibliografia, WD 4 (1929) nr 7, s. 57; Polecenie wydawnictw, WD 7 (1930) nr 2, s. 28.

[36] Polecenie wydawnictw, WD 11 (1936) nr 5, s. 56.

[37] Polecenie wydawnictw, WD 9 (1934) nr 1, s. 7.

[38] K. Rulka, Nassalski Marian, SPTK, t. 6, s. 530 – 535.

[39] Zakładajmy biblioteki i czytelnie parafialne, „Niedziela” 2 (1927) nr 22, s. 229 – 230.

[40] Z kursu Akcji Katolickiej w Częstochowskim Seminarium Duchownym, „Niedziela” 8 (1933) nr 4, s. 49.

[41] Organizujemy Ligę Katolicką, „Niedziela” 1 (1926) nr 23, s. 8 – 9; Mężowie katoliccy – do pracy!, „Niedziela” 2 (1927) nr 28, s. 289; Kobiety katolickie – gdzie jesteście?, „Niedziela” 2 (1927) nr 29, s. 300 – 301; Kurs instruktorski dla Stowarzyszenia Robotników Chrześcijańskich, „Niedziela” 2 (1927) nr 36, s. 381; Program pracy na sezon zimowy, „Niedziela” 4 (1929) nr 37, s. 440 – 443.

[42] Z Koziegłów, „Niedziela” 7 (1932) nr 49, s. 588; Wyniki zbiórki w Tygodniu Miłosierdzia w Koziegłowach, „Niedziela” 12 (1937) nr 47, s. 576.

[43] J. Związek, W służbie Niepokalanemu Sercu Maryi..., s. 249.

[44] J. Kowalski, Domarańczyk Jan, SPTK, t. 5, s. 315.

[45] Odczyty dla Stowarzyszeń Akcji Katolickiej: (1) Rekolekcje zamknięte szkołą apostolstwa w Akcji Kat., (2) Znaczenie organizacji katolickich w czasach dzisiejszych, (3) Chrystus a Akcja Katolicka, „Niedziela” 8 (1933) nr 49, s. 589; Na zjazd delegowanych K. S. Mężów, „Niedziela” 11 (1936) nr 38, s. 453 – 454.

[46] Św. Zyta a Polski Związek Zawodowy Chrześcijańskiej Służby Domowej w Częstochowie, „Niedziela” 6 (1931) nr 17, s. 213 – 215.

[47] Sprawy misyjne, ‘Niedziela” 7 (1932) nr 46, s. 550; nr 48, s. 570 – 571; Odezwa Ks. Dyrektora diecezjalnego w sprawie Związku Misyjnego Duchowieństwa, WD 11 (1936) nr 2, s. 25 – 26.

[48] J. Związek, Gryglewicz Franciszek, SPTK, t. 5, s. 527 – 528.

[49] Co to jest Unia Apostolska, WD 5 (1930) nr 2, s. 16 – 17.

[50] J. Związek, Koźlicki Wojciech, SPTK, t. 6. s. 201 – 202.

[51] Tenże, Kuraś Stanisław, SPTK, t. 6, s. 274.

[52] Kolportażowe półki, „Niedziela” 5 (1930) nr 25, s. 318; Z życia Stowarzyszenia Młodzieży polskiej w dekanacie praszkowskim, „Niedziela” 7 (1932) nr 14, s. 165.

[53] J. Kowalski, Marchewka Antoni, SPTK, t. 6, s. 420 – 423.

[54] J. Związek, Mietliński Antoni, SPTK, t. 6, s. 484.

[55] J. Kowalski, Mondry Wojciech, SPTK, t. 6, s. 508 – 510.

[56] Współautor, Z działalności Pań Miłosierdzia (Strzemieszyce, Przyrów, Dąbrowa Górnicza), „Niedziela” 10 (1935) nr 52, s. 631 – 632.

[57] Wyjazd pielgrzymki z Częstochowy na Kongres Eucharystyczny w Poznaniu, „Niedziela” 5 (1930) nr 24, s. 306; Z diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej. Informator, „Niedziela” 6 (1931) nr 38, s. 470 – 481.

[58] Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży w dziele przebudowy wsi polskiej, „Niedziela” 13 (1938) nr 47, s. 550.

[59] Akademia ku czci św. Stanisława Kostki w obecności J. E. Ks. Biskupa Dr. Kubiny, „Niedziela” 2 (1927) nr 50, s. 535; Odczyty dla Stowarzyszeń Akcji Katolickiej: Katolicyzm a odrodzenie duchowe narodu polskiego, „Niedziela” 8 (1933) nr 49, s. 589.

[60] J. Związek, Ufniarski Stanisław, SPTK, t. 7, s. 338 – 339.

[61] Odezwa Komitetu Kongresu Eucharystycznego w Częstochowie, „Niedziela” 3 (1928) nr 39, s. 453 – 454; Chrystus – Król, „Niedziela” 4 (1929) nr 47, s. 555 – 557.

[62] Stowarzyszenie Młodzieży polskiej, „Młodzież Katolicka” (dalej: MK) 1 (1926) nr 1, s. 6 – 7; Komunikaty, MK 2 (1927) – 5 (1930).

[63] Aktualne zagadnienia duszpasterstwa i jego metod współczesnych, w : Zagadnienia duszpasterskie w świetle uchwał Polskiego Synodu Plenarnego, Częstochowa 1939, s. 65 – 79.

[64] Zadania Akcji Katolickiej, „Częstochowskie Wiadomości Parafialne” (dalej: CzWP) 1 (1930) nr 2, s. 1

[65] Święto Akcji Katolickiej w Będzinie, „Życie Parafialne” (dalej: ŻP) 2 (1936) nr 40, s. 1 – 2; Święcenie niedziel nie zuboży, ŻP 2 (1936) nr 11, s. 2; Słuchanie mszy św. przez radio, ŻP 2 (1936) nr 30, s. 2.

[66] Doniesienie z Sekretariatu, MK 1 (1926) nr 1, s. 4; nr 2, s. 4.

[67] Działalność Akcji Katolickiej wobec uchwał I – go Plenarnego Synodu Polskiego, w: Zagadnienia duszpasterskie w świetle uchwał Polskiego Synodu Plenarnego, Częstochowa 1939, s. 96 – 118.

[68] Zjazdy delegowanych, MK 4 (1929) nr 12, s. 11 – 13.

[69] Moc obowiązująca i znaczenie I – go Polskiego Synodu Plenarnego, w: Zagadnienia duszpasterskie w świetle uchwał Polskiego Synodu Plenarnego, Częstochowa 1939, s. 14 – 40.

[70] Jakie dziś panują stosunki w Ameryce, „Niedziela” 2 (1927) nr 41, s. 435 – 436; Parafie polskie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, „Niedziela” 2 (1927) nr 47, s. 505.

[71] Rozwój i stan dzisiejszy wychodźstwa, „Niedziela” 3 (1928) nr 49, s. 561 – 563; nr 53, s. 614 – 615; 4 (1929) nr 2, s. 12 – 13; nr 7, s. 76 – 77.

[72] Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej w Częstochowie (dalej: AACz), sygn. AP 116, k. 31.

[73] Ks. Karol Makowski, „Niedziela” 11 (1936) nr 34, s. 414 – 415.

[74] J. Kowalski, Dzieje Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie, CzST 2 (1974), s. 168.

[75] Ordo divini officii recitandi et sacri peragendi pro anno Domini 1927  ad usum cleri diocesis częstochoviensis, Częstochoviae 1927; Ordo divini… 1928.

[76] Kraków 1933.

[77] Ks. dr K. Makowski, prezesem Związku Zakładów Teologicznych w Polsce, „Niedziela” 11 (1936) nr 18, s. 215.

[78] W. P[atykiewicz], J. P[lacek], Ks. Karol Makowski (1884 – 1936), CzWD 38 (1964) nr 7, s. 167.

[79] Ordo divini… 1930 – 1939.

[80] M. Rogójski, Chryste króluj nam. Parafialna książka do nabożeństwa, Częstochowa 1931; W. Smolarkiewicz, Święty Rok Maryi. Nabożeństwa maryjne, Częstochowa 1936.

[81] Liturgia i jej znaczenie w życiu religijnym, „Niedziela’ 4 (1929) nr 14, s. 162 – 163; nr 15, s. 174 – 175; nr 16, s. 189 – 191.

[82] J. Kowalski, Marchewka Antoni, SPTK, t. 6, s. 420 – 423.

[83] Tenże, Mondry Wojciech, SPTK, t. 6, s. 508 – 510.

[84] J. Związek, Stradowski Bolesław, SPTK, t. 7, s. 182.

[85] AACz sygn. AP 326, k. 6; J. Związek, Nassalski Marian, PSB, t. 22, .s 590 – 591.

[86] J. Związek, Nassalski Marian, Polscy Kanoniści (dalej: PolK), red. J. Bar, Warszawa 1981, t. 1, s. 61 – 64.

[87] S. Gajewski, Nassalski Marian, w: Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, (dalej: SBKSP), red. R. Bender, Lublin 1994 – 1995, t. 2, s. 149.

[88] W. Karasiński, Nassalski Marian, w: Włocławski słownik biograficzny (dalej: WSB), red. S. Kunikowski, Włocławek 2005, t. 2, s. 132 – 133.

[89] Pamiątka z Częstochowy. Kościół św. Barbary. Wydawnictwo jubileuszowe z okazji 50 – lecia kapłaństwa ks. prałata M. Nassalskiego, proboszcz parafii św. Barbary w Częstochowie 1885 – 1935, Poznań 1935; K. Rulka, Nassalski Marian, SPTK, t. 6, s. 530 – 535.

[90] J. Mandziuk, Kubina Teodor Filip, SPTK, t. 6, s. 256 – 260.

[91] AACz sygn. KB 288.

[92] AACz sygn. AP 53, Lebenslauf [życiorys], brak paginacji; J. Walicki, Ks. Franciszek Gryglewicz, CzWD 24 – 32 (1958) nr 1, s. 26 – 27.

[93] R. Ceglarek, Katechizacja w diecezji częstochowskiej w okresie pasterskiej posługi biskupa Teodora Kubiny (1926 – 1951), Częstochowa 2008, s. 362.

[94] W Obliczu Boga. Modlitewnik dla młodzieży, wyd. Koło Księży Prefektów diecezji częstochowskiej, Częstochowa 1934¹, 1939²; Szkolnej młodzieży i jej rodzinom, „Niedziela” 9 (1934) nr 38, s. 453.

[95] J. Związek, Gryglewicz Franciszek, SPTK, t. 5, s. 527 – 528.

[96] Rec.: F. Gryglewicz, Święty chłopczyk, Częstochowa 1927, „Niedziela” 2 (1927) nr 40, s. 427; rec.: F. Gryglewicz, Wyciągnięte ramiona, Warszawa 1936, „Niedziela” 11 (1936) nr 49, s. 589.

[97] AACz sygn. AP 91, Zaświadczenie wojskowe, s. 1 - 2; W. Wlaźlak, Koźlicki Wojciech (1890 – 1945), w: Słownik biograficzny ziemi częstochowskiej (dalej: SBZCz), red. A. J. Zakrzewski, Częstochowa 1998, t. 1, s. 63 – 64.

[98] J. Związek, Koźlicki Wojciech, SPTK, t. 6, s. 201 – 202.

[99] Szkoła wedle nauki Kościoła i uchwał Synodu, w: Zagadnienia duszpasterskie w świetle uchwał Polskiego Synodu Plenarnego, Częstochowa 1939, s. 80 – 95.

[100] Głos na czasie w ważnej sprawie, „Miesięcznik Katechetyczny i Wychowawczy” (dalej: MKW) 28 (1939) nr 4, s. 173 – 175.

[101] Wychowanie szkolne a religia, „Niedziela” 4 (1929) nr 3, s. 24.

[102] W jaki sposób młodzież szkolna powinna uczestniczyć w nabożeństwie, MKW 17 (1928), s. 450 – 455.

[103] M. Trąba, Wczesna myśl społeczna i narodowa księdza Teodora Kubiny (do 1909 roku), „Polonia Sacra” 54 (2002) nr 10, s. 33 – 58.

[104] J. Mandziuk, Kubina Teodor Filip, SPTK, t. 6, s. 254 – 256.

[105] Tamże, s. 256 – 261; M. Sikora, Bibliografia prac ks. biskupa Teodora Kubiny pierwszego biskupa diecezji częstochowskiej (1880 – 1951), CzST 3 (1975), s. 136 – 144.

[106] Ofiarność społeczna, „Niedziela” 3 (1928) nr 50, s. 577 – 578.

[107] Encyklika „Rerum Nowarom” a czasy obecne, „Niedziela” 2 (1927) nr 23, s. 241 – 243.

[108] Niezmordowani obrońcy ludu pracującego, „Niedziela” 9 (1934) nr 9, s. 99 – 100; Kościół w obronie mas robotniczych, „Niedziela” 9 (1934) nr 18, s. 206 – 207; nr 19, s. 220; Bolączki życia społecznego w dobie obecnej, „Niedziela” 9 (1934) nr 20, s. 229 – 231; Zamiast walki klas, współpraca stanów, „Niedziela” 9 (1934) nr 21, s. 242 – 243; nr 22, s. 254 – 256; Nasze hasła społeczne, „Niedziela” 9 (1934) nr 45, s. 529 – 531.

[109] J. Krzyżanowski, Musimy wskrzesić nasze pieśni, „Niedziela” 2 (1927) nr 3, s. 3 – 4.

[110] AACz sygn. AP 74, k. 12 - 14; J. Związek, Jurczyński Stefan, mps biogramu z dnia 4 grudnia 1974 r. w posiadaniu autora; W. P. Wlaźlak, Ks. Stefan Jurczyński (1891 - 1941), „Wiadomości Archidiecezji Częstochowskiej” (dalej: WACz) 80 (2006) nr 6 – 8, s. 144 – 145.

[111] Częstochowa 1930.

[112] AACz sygn. AP 64; C. Lechicki, Huszno Andrzej, w: Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 10, s. 124; J. Związek, Huszno Andrzej, EK, t. 6, kol. 1350 – 1351.

[113] J. Związek, Stradowski Bolesław, SPTK, t. 7, s. 182.

[114] O Badaczach Pisma św., „Niedziela” 7 (1932) nr 21, s. 245 – 246; nr 23, s. 271 – 272; nr 24, s. 280.

[115] Badacze Pisma św., Łódź 1927.

[116] Międzynarodowe Stowarzyszenie Badaczy Pisma św., w: Pamiętnik kursu duszpasterskiego w sprawie sekciarstwa i innowierstwa, Poznań 1931, s. 45 – 70.

[117] AACz sygn. AP 216, Dyplom doktorski z dnia 15 lipca 1929 r., brak paginacji.

[118] Jerzy Tyrrel (1861 – 1909), „Ateneum Kapłańskie” (dalej: AK) 2 (1910) t. 1, s. 66 – 68; Historia religii, AK 2 (1910) t. 1, s. 169 – 173; Apologetyka, AK 2 (1910) t. 1, s. 359 – 364; Jakub Lucjan Bolmes (1810 – 1910), AK 2 (1910) t. 2, s. 442 – 452; Polskie prace o modernizmie, AK 3 (1911) t. 5, s. 456 – 463; t. 6, s. 73 – 79.

[119] Różaniec. Przyczynek do jego historii i znaczenia, „Homiletyka” 7 (1904) t. 12, s. 61 – 70; Aspersja pod względem historycznym, „Homiletyka” 8 (1905) t. 14, s. 502 – 507; Spowiedź uszna. Studium historyczne, „Homiletyka” 8 (1905) t. 15, ss. 97 – 106, 225 – 235; Masoni – nasi nieprzyjaciele, „Homiletyka” 9 (1906) t. 16, ss. 97 – 101, 179 – 183; Julian Apostata i poganiam, „Homiletyka” 13 (1910) t. 24, s. 193 – 196; Działalność Kościoła w kierunku oświatowym i społecznym, „Homiletyka” 14 (1911) t. 27, s. 201 – 213; Papież Leon Wielki jako wzór dla kaznodziejów, „Homiletyka” 17 (1914) t. 32, s. 193 – 205.

[120] „Gazeta Tygodniowa” (dalej: GT) 4 (1933), ss. 542 – 543, 566 – 569, 602 – 605; 5 (1934), ss. 3 – 4, 56 – 57, 506 – 508, 518 – 519, 576 – 577; 6 (1935), ss. 27 – 29, 268 – 269, 352 – 353.

[121] GT 5 (1934), ss. 180 – 181, 202.

[122] Dzieje objawień w Lourdes, „Niedziela” 4 (1929) nr 29, s. 347 – 348; nr 30, s. 357 – 358; nr 31, s. 370 - 372; nr 32, s. 383 – 384; nr 33, s. 392 – 393; nr 34, s. 405 – 407; nr 35, s. 420; nr 37, s. 443 – 444; nr 38, s. 455 – 456; nr 39, s. 464 – 465; nr 41, s. 484 – 485; nr 42, s. 497.

[123] Dzieje parafii i kościoła kłobuckiego, Częstochowa 1927.

[124] Cudowny obraz Matki Boskiej w kościele św. Doroty w Grodźcu, „Niedziela” 1 (1926) nr 23, s. 4; Historia góry i kościoła św. Doroty w Grodźcu, „Niedziela” 1 (1926) nr 26, s. 6 – 7.

[125] Historia parafii Przedmość, Częstochowa 1928.

[126] Diecezja częstochowska w latach 1926 – 1928, „Niedziela” 3 (1928) nr 37, s. 418 – 423; Diecezja częstochowska, KJ 1936, Częstochowa 1936, kol. 85 – 96.

[127] Nieco o starej Ziemi Wieluńskie, KJ 1935, Częstochowa 1935, kol. 207 – 216.

[128] Z przeszłości Wielunia. Przyczynek do historii diecezji częstochowskiej, Częstochowa 1929.

[129] Parafia i kościół w Białej, „Niedziela” 2 (1927) nr 1, s. 6 – 7; Parafia św. Mikołaja Biskupa i kościół p.w. św. Ap. Piotra i Pawła w Przybynowie k/Żarek diecezji częstochowskiej, Częstochowa 1938.

[130] Poznaj swoją prastara parafię, ŻP 3 (1937) nr 16 – 31; Wzbudźmy tradycje będzińskie, ŻP 3 (1937) nr 37 – 4 (1938) nr 5; Księża będzińscy, ŻP 4 (1938) nr 17 – 25; Z przeszłości Będzina, ŻP 4 (1938) nr 39 – 43; Ze starych dokumentów będzińskich, ŻP 5 (1939) nr 5 – 22.

[131] Coś nie coś o Żarkach, „Niedziela” 13 (1938) nr 4, s. 41 – 42; nr 5, s. 53 – 54.

[132] Kościół katedralny pod wezwaniem św. Rodziny w Częstochowie, „Niedziela” 1 (1926) nr 13, s. 1 – 3; Katedra częstochowska, KJ 1936, Częstochowa 1936, kol. 111 – 112.

[133] J. Związek, Błogosławiony ksiądz Ludwik Roch Gietyngier. Męczennicy 1939 – 1945. Zeszyt 5, Włocławek 2001, s. 29 - 30.

[134] J. Związek, Gryglewicz Franciszek, SPTK, t. 5, s. 527 – 528; R. Ceglarek, dz. cyt., s. 363 – 364.

[135] Wspomnienie pośmiertne o śp. ks. Julianie Zielińskim, „Niedziela” 9 (1934) nr 45, s. 530.

[136] Śp. ks. Michał Ciesielski, MKW 23 (1934) nr 8, s. 370.

[137] Ksiądz Zygmunt Sędzimir, „Niedziela” 8 (1933) nr 11, s. 134 – 135; Ks. prof. dr Stanisław Czajka, „Niedziela” 11 (1936) nr 39, s. 474.

[138] Śp. ks. kanonik Bolesław Michnikowski, „Niedziela” 4 (1929) nr 21, s. 253.

[139] Śp. ks. Tadeusz Peche proboszcz parafii Będzin, ŻP 3 (1937) nr 32, s. 1 – 2; Moje wspomnienia o śp. ks. prefekcie i proboszczu T. Peche, ŻP 3 (1937) nr 34, s. 1.

[140] Śp. ks. prob. Bartłomiej Michalski, „Niedziela” 5 (1930) nr 7, s. 88.

[141] Na marginesie nekrologu śp. ks. Teodora Urbańskiego, „Niedziela” 4 (1929) nr 8, s. 94.

[142] W. P[atykiewicz], Ks. Tadeusz Peche (1882 – 1937), CzWD 38 (1964) nr 7, s. 169.

[143] Pedagogika. Podręcznik szkolny w zakresie nauczania średniego, Poznań 1922.

[144] L. Stasiewicz, Moje wspomnienia…, s. 1.

[145] Tamże.

[146] Częstochowa 1929.

[147] J. Związek, Metler Bonawentura, PSB, t. 20, s. 472 – 473.

[148] R. Brzeziński, Ks. Bonawentura Metler i męczennicy parzymiescy. W 60 – lecie tragicznych wydarzeń (1939 – 1999), Częstochowa 1999, s. 12 – 14; Z życia parafii Kruszyna, „Niedziela” 4 (1929) nr 15, s. 180 – 181.

[149] J. Związek, Metler Bonawentura (1866 – 1939), SBZCz, t. 1, s. 91 – 93; Tenże, Metler Bonawentura (1866 – 1939), WSB, t. 3, s. 107 – 110.

[150] Tenże, Ks. Bonawentura Metler jako duszpasterz (1866 – 1939), „Ziemia Częstochowska” (dalej: ZCz) 33 (2006), s. 13 – 33; R. Janiczek, Obserwatorium Astronomiczne w Częstochowie, ZCz 23 (1996), s. 31 – 32; Sprawa obserwatorium, „Goniec Częstochowski” (dalej: GonCz) 23 (1928) nr 215, s. 3 – 4; Z obserwatorium astronomicznego, GonCz 23 (1928)nr 219, s. 3; Uroczystości kościelne w Kruszynie, GonCz 23 (1928) nr 221, s. 4; Otwarcie Obserwatorium Astronomicznego w Parku Staszica, GonCz 23 (1928) nr 201, s. 3.

[151] Z odczytu ks. Metlera, GonCz 23 (1928) nr 134, s. 3; Odczyt ks. Metlera i mjr Skrzywana pt. „Koniec świata”, GonCz 23 (1928) nr 143, s. 3; Odczyt ks. kan. Metlera o popularyzacji astronomii w Polsce, GR 15 (1934) nr 42, s. 5.

[152] J. Związek, Per aspera od astra. Życie i działalność ks. Bonawentury Metlera, ZCz 23 (1996), s. 11 – 30.

[153] Les Algues Marines - L’Ocean Indien 1902, Australia 1902.

[154] Grammaire Anglaise, bmr.

[155] Astronomia w Częstochowie, GonCz 28 (1933) nr 295, s. 3.

[156] AACz sygn. AP 126; B. Metler, Kształt Ziemi, ZCz 23 (1996), s. 33 – 42.

[157] Archiwum Kurii Metropolitarnej w Częstochowie (dalej: AKMCz) sygn. 150/205; J. Związek, Ks. Marian Ratuszny (1911 – 1994), WACz 69 (1995) nr 12, s. 34 – 37.

[158] M. Czapla – Markiewiczowi, „Płomień” w Zawierciu, Kraków 2009, s. 116 – 119.

[159] J. Związek, Martyrologium kapłanów diecezji częstochowskiej w czasie II wojny światowej, CzST 4 (1976), s. 281 – 282; P. Grzyb, Męczennik za wiarę – ks. kan. Bolesław Wajzler, „Niedziela” 42 (1999) nr 30, s. 1 – 2; Tenże, Ocalić od zapomnienia, „Trybuna Ziemi Zawierciańskiej” (1999) nr 3, s. 9; nr 4, s. 11; nr 5, s. 12.

[160] AACz sygn. AP 224, Pismo z dnia 18 listopada 1935 r., brak paginacji; tamże, Pismo z dnia 20 lutego 1936 r., brak paginacji.

[161] W. P. Wlaźlak, Ks. Kazimierz Wątrobiński (1905 – 1965), WACz 80 (2006) nr 12, s. 77 – 78.

[162] A. Hendrychowski, Na cześć W. JKŚ ks. kan. S. Senki, „Niedziela” 4 (1929) nr 5, s. 54; F. Gryglewicz, Mój grosz, „Niedziela” 4 (1929) nr 6, s. 194; Z. Ługowski, Święto umarłych, „Niedziela” 3 (1928) nr 45, s. 521.

[163] Święta Teresa od Dzieciątka Jezus  i jej stosunki rodzinne, Częstochowa 1926; Święty chłopczyk. Obrazki dla dzieci i życie św. Stanisława Kostki, Częstochowa 1927; Złota sieć. Powieść dla panienek, Poznań 1935; Wyciągnięte ramiona. Powieść, Warszawa 1936.

[164] J. Związek, Gryglewicz Franciszek, SPTK, t. 5, s. 527 – 528; R. Ceglarek, dz. cyt., s. 363 – 364.

[165] Nasz nowa powieść, „Niedziela” 13 (1938) nr 11, s. 128.

[166] G. Torn, Gdy zapadł mrok, „Niedziela” 13 (1938) nr 12 – nr 52.

[167] Do Ziemi Świętej. Wspomnienia z polskiej pielgrzymki narodowej, „Niedziela” 4 (1929) nr 17 – 52; 5 (1930) nr 1 – 50; 6 (1931) nr 1 – 29.

[168] Pielgrzymka po Ziemi św., „Niedziela”  11 (1936) nr 18 – 52; 12 (1937) nr 1 – 9.

[169] Opis pielgrzymki kleryckiej do Rzymu, „Niedziela” 4 (1929) nr 34 – 40.

[170] Z pielgrzymką do Wiecznego Miasta na kanonizacje Polaka, „Niedziela” 13 (1938) nr 19 – 24.

[171] Pielgrzymka do Rzymu, „Niedziela” 14 (1939) nr 17 – 32.

[172] Nasza pielgrzymka do Rzymu, „Niedziela” 4 (1929) nr 44 – 52; 5 (1930) nr 2 – 9.

[173] Z podróży do Lourdes, „Niedziela” 4 (1929) nr 20 – 24.

[174] W drodze na Powszechny Kongres Eucharystyczny w Buenos Aires, „Niedziela” 9 (1934) nr 41, s. 481 – 482; Na falach oceanu, „Niedziela” 9 (1934) nr 44, s. 518 – 519; nr 45, s. 531 – 532; Z Rio de Janeiro do Buenos Aires, „Niedziela” 9 (1934) nr 47, s. 554 – 556; nr 48, s. 566 – 567; Wrażenia z Powszechnego Kongresu Eucharystycznego w Buenos Aires, „Niedziela” 9 (1934) nr 49, s. 577 – 579; Z podroży apostolskiej wśród naszego wychodźstwa w Argentynie, „Niedziela” 9 (1934) nr 51, s. 604 – 607; nr 52, s. 619 – 620; Nasze wychodźstwo w Ameryce Południowej. Wrażenia z mej podróży apostolskiej wśród niego, w: Księga pamiątkowa ku czci Leopolda Caro, Lwów 1935, s. 221 – 232; Z mej podróży apostolskiej wśród naszego wychodźstwa w Ameryce Południowej, „Niedziela” 10 (1935) nr 1 – 5; nr 8 – 52; 11 (1936) nr 1 – 21; Pod flagą papieska na Daleki Wschód, „Niedziela” 12 (1937) nr 5 – 18; Powszechny Kongres Eucharystyczny na Dalekim Wschodzie, „Niedziela” 12 (1937) nr 19 – 25; W powrotnej drodze z Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego, „Niedziela” 12 (1937) nr 26 – 48; Znowu w dalekiej podróży, „Niedziela” 12 (1937) nr 42, s. 506 – 509; Pod flagą papieską na Daleki Wschód, Potulice 1938; Wśród polskiego wychodźstwa w Ameryce Południowej, Potulice 1938.

[175] Na Górze Parkowej (Wspomnienia z Krynicy), „Niedziela” 7 (1932) nr 36, s. 427 – 428.

[176] Z pielgrzymką na kongres w Dublinie, „Niedziela” 7 (1932) nr 31 – 52.

[177] Wspomnienia. Rewizje, uwiezienie, zesłanie, stosunek władz moskiewskich do duchowieństwa katolickiego 1893 – 1914, Częstochowa 1935.

[178] Przy grobie św. Teresy od Dzieciątka Jezus, „Niedziela” 6 (1931) nr 40 – 44; Z Nad Warty, „Niedziela” 10 (1935) nr 36, s. 430 – 432; nr 37, s. 446 – 447;  Co widziałem na Wystawie Dobrej Prasy?, „Niedziela” 10 (1935) nr 43, s. 518 – 519; Wrażenia z „Tygodnia Społecznego” w Sosnowcu, „Niedziela” 12 (1937) nr 18, s. 213.

[179] J. Kowalski, Marchewka Antoni, SPTK, t. 6, s. 420 – 423.

Opracował ks. dr. Jacek Kapuściński