2. Piśmiennictwo z zakresu nauk humanistycznych

Bogaty dorobek piśmienniczy z zakresu nauk teologicznych zdawał się przysłaniać aktywność niektórych duchownych w pozostałych dziedzinach twórczości pisarskiej. Jedną z nich były nauki humanistyczne. Wśród nich prawdopodobnie tylko trzy dyscypliny budziły zainteresowania miejscowych księży. Były to: pedagogika, astronomia i historia.

Wysoki poziom wiedzy pedagogicznej reprezentował ks. Tadeusz Peche. W 1918 r. opublikował on podręcznik do pedagogiki. Praca ta została przychylnie przyjęta przez środowiska nauczycielskie w Polsce[142]. O popularności podręcznika świadczyło jego drugie wydanie w 1922 r.[143]. Ponadto napisał on wiele artykułów naukowych z tej dziedziny[144]. Tego rodzaju aktywność pisarska autora dotyczyła wyłącznie okresu przed 1925 r. Trudno wykazać jego dalszy dorobek naukowy z czasów pobytu w diecezji częstochowskiej. Według relacji ks. L. Stasińskiego w latach 1925 – 1937 ks. Peche rozpoczął pisanie wielu prac naukowych, jednak nie doczekały się one ukończenia. Z tego powodu zamierzał nawet zrzec się probostwa w Będzinie, aby móc całkowicie oddać się działalności pisarskiej[145]. Mimo to, ze względu na wcześniejsze osiągnięcia, znalazł on miejsce wśród księży o znaczącej pozycji piśmienniczej w diecezji. Wyrazem twórczości pedagogicznej była też książka ks. Mariana Nassalskiego, którą wydał w 1929 r. pt. „Tajemnica wychowania”[146].

Problematyką astronomiczną z kolei zajmował się z dużymi sukcesami ks. Bonawentura Metler. Jego zainteresowania były nad wyraz wszechstronne. Urodził się w rodzinie szlacheckiej w miejscowości Ciążeń na terenie guberni kaliskiej (1866 r.). Nauki początkowe pobierał w domu rodzinnym. Następnie uczęszczał do Męskiego Gimnazjum Klasycznego w Kaliszu, które ukończył w 1883 r. jako jeden z najzdolniejszych uczniów. Udał się później do Seminarium Duchownego we Włocławku, gdzie po czwartym roku (1887 r.) został wysłany do Akademii Duchownej w Petersburgu[147]. Z powodów zdrowotnych opuścił Petersburg i rozpoczął studia we Włoszech. Tam też w Gorycji w 1888 r. przyjął święcenia kapłańskie z rąk abpa Alojzego Zorna. Kolejno studiował sztukę kościelną w Rzymie, Monaco, Paryżu, Insbrucku i Londynie. W latach 1902 - 1903 wziął udział w wyprawie naukowej na Oceanie Indyjskim, gdzie badał wodorosty oceaniczne[148]. Wrócił znowu do Paryża i podjął studia na Sorbonie. Tym razem specjalizował się w zakresie astronomii. U boku wybitnego astronoma Camiliusa Flammariona skonstruował duży teleskop[149]. Wrócił do Polski dopiero w 1908 r. Został wówczas mianowany prefektem szkolnym. W czasie pierwszej wojny światowej przebywał w Stanach Zjednoczonych. Następnie został proboszczem w Garnku (1918 – 1919), Kruszynie (1919 – 1932), Maluszynie (1932 – 1934) i Parzymiechach (1934 – 1939). W międzyczasie powołał do istnienia w Częstochowie Popularne Towarzystwo Astronomiczne i Obserwatorium Astronomiczne. W 1925 r. został inkardynowany do diecezji częstochowskiej[150]. W okresie międzywojennym był popularyzatorem wiedzy astronomicznej. Wygłaszał wówczas liczne odczyty w Częstochowie i okolicy[151]. Wyjątkową rangę miał jego wykład o naukach teologicznych w czasie Zjazdu dla Organizacji Nauki w Polsce, który odbył się w Warszawie[152]. Ogłosił drukiem tylko trzy pozycje naukowe. Pierwszą z nich była książka, w której zamieścił wyniki badań z ekspedycji oceanicznej[153]. Drugą stanowił podręcznik do nauki języka angielskiego dla Francuzów[154]. Trzecim natomiast był artykuł o tematyce astronomicznej zamieszczony na łamach „Gońca Częstochowskiego”[155]. Wydaje się to zbyt mały dorobek piśmienniczy jak na potencjał tego naukowca, który nota bene posiadł znajomość kilku języków nowożytnych (angielski, francuski, niemiecki i włoski). Wiele zaś prac pozostawił w rękopisie. Fragmenty jego dzieła pt. „Kształt Ziemi” wydał drukiem Marian Głowacki[156].

Swoje zainteresowania astronomiczne ks. Metler zaszczepił w młodym wikariuszu ks. Marianie Ratusznym. Spotkali się obaj w parafii Parzymiechy. Ks. Ratuszny miał już za sobą dwuletni pobyt w Politechnice Lwowskiej, gdzie odbywał studia na wydziale chemicznym. Żywo zaczął się interesować astronomią. Proboszcz więc zaznajamiał młodego kapłana z tajnikami wiedzy astronomicznej. Myślał nawet o przekazaniu mu całego swojego dorobku w tej dziedzinie[157].

Nieco inaczej wyglądała sytuacja w dziedzinie historii. Nauką tą zajmowali się ks. Bolesław Wajzler i ks. Kazimierz Wątrobiński. Tego pierwszego, w szkole gdzie uczył jako prefekt, uczniowie nazywali „chodzącą encyklopedią”[158]. Z zamiłowania zajmował się historią, szczególnie historia Kościoła i historią Polski. Uczył jej w szkołach średnich i na kursach wakacyjnych dla nauczycieli. Nie pozostawił po sobie żadnej publikacji z tej dziedziny. Był jednak członkiem – korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie[159]. Ks. Wątrobiński z kolei interesował się genealogią. Utrzymywał nawet kontakt z wydawnictwem „Polska Encyklopedia Szlachecka”. W tamtejszym środowisku uchodził za znawcę i zapalonego badacza genealogii polskich rodów szlacheckich. Sam redaktor Stefan Starykoń - Kasprzycki wyrażał się on nim, iż „posiada duży zapas doświadczenia, jak również i materiałów”[160]. Powyższe stwierdzenie nasuwa wniosek, iż mógł on prowadzić działalność piśmienniczą. Jednak trudno odnaleźć ślady takiej aktywności[161].